वारकरी संप्रदायाची परंपरा लाभलेले पांडुरंग पाटील हे केवळ उत्तम शेतकरीच नव्हे तर प्रतिभावान लेखक म्हणूनही ओळखले जातात. भूमीशी त्यांचे असलेले नाते इतके घट्ट आहे की ते त्यांच्या प्रत्येक लेखणीतून झिरपत राहते. शेतात राबणाऱ्या त्यांच्या घामाचा सुगंध त्यांच्या साहित्यालाही लाभला आहे.
अल्पशिक्षित असूनही भाषेवरचे त्यांचे प्रभुत्व वाखाणण्याजोगे आहे. ते ग्रामीण भाषेतील बोली, लोकजीवनातील लय आणि वारकरी परंपरेतील अध्यात्म यांचा सुंदर संगम घडवतात. त्यामुळे त्यांचे लिखाण हे केवळ शब्दांचे सौंदर्य नसून, त्या शब्दांतून उमटणारे जीवनदर्शन वाचकांना भिडते.
शेतात जसे ते नवनव्या पद्धतींनी शेती करून समृद्ध पीक घेतात, तसेच साहित्यातही त्यांनी आपल्या प्रयोगशील वृत्तीने समृद्ध कलाकृती दिल्या आहेत. त्यांच्या लिखाणात शेतकरी जीवनातील कष्ट, आशा-निराशा, संघर्ष आणि मातीतून उगवणारे जीवनमूल्ये यांचे जिवंत चित्रण आढळते.
त्यांची ‘नांगरमुठी’ ही कादंबरी मराठी साहित्यातील असाधारण कलाकृती मानली जाते. या कादंबरीत त्यांनी नांगर धरलेल्या शेतकऱ्याच्या हातात असलेल्या सामर्थ्याचे, त्याच्या मुठीत दडलेल्या जगण्याच्या तत्त्वज्ञानाचे प्रभावी चित्रण केले आहे. या कादंबरीतून उलगडणारे ग्रामीण जीवन हे केवळ संघर्षाचे द्योतक नाही, तर त्यामागे असलेली अस्मिता, श्रमाची प्रतिष्ठा आणि जीवनाकडे पाहण्याचा तत्त्वनिष्ठ दृष्टिकोनही तेवढाच ठळकपणे पुढे येतो.
पाटील यांच्या साहित्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचा जमिनीशी असलेला घट्ट संबंध. शेतकरी, वारकरी आणि साहित्यकार या तिन्ही रूपांचा संगम त्यांच्या लेखणीत झालेला दिसतो. त्यामुळे ते केवळ लेखक न राहता ग्रामीण समाजाचा आवाज बनतात. त्यांच्या लेखणीतून शेतकऱ्याची वेदना, वारकरी परंपरेचा आध्यात्मिक आधार आणि मराठी भाषेचे अप्रतिम सौंदर्य हे एकत्रित अनुभवायला मिळते.
